Deja vu (Ντεζαβού)

                                                          Déjà vu

Μια νοητική φάρσα;

 Η Γαλλική έκφραση Déjà vu σημαίνει κατά λέξη “ήδη ιδωμένο”. Στην καθημερινή γλώσσα έχει καθιερωθεί να χρησιμοποιούμε τη φράση Déjà vu για οτιδήποτε μας δίνει την εντύπωση ότι επαναλαμβάνεται ή μας θυμίζει κάτι. Ο όρος αυτός, όμως, που τόσο συχνά ακούμε και χρησιμοποιούμε χωρίς να είμαστε εντελώς σίγουροι για τι πράγμα ακριβώς μιλάμε, είναι ο επιστημονικός όρος για μία “φάρσα” που μας παίζει η μνήμη μας. Περιγράφει το φαινόμενο κατά το οποίο αισθανόμαστε ότι ένα συμβάν, μία στιγμή, μία εμπειρία την έχουμε ξαναζήσει, χωρίς όμως να μπορούμε να θυμηθούμε πότε, πώς και πού. Τι ακριβώς είναι το περίφημο Déjà vu;


Ας πούμε ότι βρίσκεστε με μία παρέα σ’ένα εστιατόριο και συζητάτε. Ξαφνικά και χωρίς να έχει συμβεί κάτι ιδιαίτερο έχετε την αίσθηση ότι αυτήν ακριβώς τη στιγμή την έχετε ξαναζήσει και για μερικά δευτερόλεπτα σας φαίνεται ότι ο χώρος, τα πρόσωπα, η ατμόσφαιρα, η συζήτηση, όλα έχουν ξαναϋπάρξει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο σε κάποια άλλη στιγμή στη ζωή σας. Στην πραγματικότητα, δεν μπορείτε να θυμηθείτε αν έχετε ξαναβρεθεί με τους συγκεκριμένους ανθρώπους στο συγκεκριμένο μέρος. Παρ’όλα αυτά, έχετε αυτή την αίσθηση του γνώριμου και ταυτόχρονα του παράξενου και παράδοξου. Δεν είναι ακριβώς ανάμνηση, καμιά φορά μάλιστα υπάρχει η αίσθηση ότι ίσως να έχουμε ονειρευτεί αυτά τα στιγμιότυπα που βιώνουμε. Συνήθως, μένουμε με μία ακαθόριστη αίσθηση ότι κάτι ανεξήγητο μας συνέβη και μετά από λίγο το ξεχνάμε.


ΑΝΑΔΥΣΗ ΥΠΟΣΕΙΝΕΙΔΗΤΟΥ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ


Ο πρώτος επιστήμονας που στο βιβλίο του “Το μέλλον των ψυχικών επιστημών” αναφέρθηκε στο φαινόμενο αυτό και του έδωσε τον ελληνικό όρο “παραμνησία” ήταν ο γάλλος ερευνητής E. Boirac, στα τέλη του 19ου αιώνα. Πέρα, όμως, από αυτήν την αναφορά, φαίνεται πως δεν το μελέτησε εκτενέστερα. Λίγο αργότερα, ο Freud έδωσε τη δική του ερμηνεία λέγοντας πως αυτού του είδους τα βιώματα είναι το αποτέλεσμα τραυματικών συμβάντων ή ανεπίτρεπτων επιθυμιών που έχουμε καταπιέσει και απωθήσει και που δεν τους έχουμε επιτρέψει την είσοδο στις “νόμιμες” αναμνήσεις μας. Έτσι, με την πρώτη ευκαιρία και εντελώς απροσδόκητα, με αφορμή δηλαδή κάποιο ερέθισμα (μία μυρωδιά ή έναν ήχο, για παράδειγμα), το βίωμα ανασύρεται από το υποσυνείδητο και παίρνει τη μορφή ανάμνησης.


Αυτή η άποψη εξυπηρέτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα τους επιστήμονες για την ερμηνεία των εμπειριών Déjà vu. Μάλιστα, έως ένα σημείο εξακολουθεί να το κάνει ακόμη και σήμερα, και μάλιστα με αμφιλεγόμενο μερικές φορές τρόπο. Αν, για παράδειγμα, ένας άνθρωπος συμπάσχει και έχει έντονα συναισθήματα όταν ακούει ότι έναι παιδί κακοποιείται από τους γονείς του, και δηλώνει ότι τον αναστατώνει αυτό το γεγονός σαν να το βιώνει ο ίδιος, ορισμένοι ψυχολόγοι τείνουν να ερμηνεύσουν τα συναισθήματα αυτά σαν Déjà vu, δηλαδή σαν ένδειξη ότι αναβιώνει κάτι που του συνέβη στο μακρινό παρελθόν, αλλά ήταν τόσο τραυματικό ώστε το απώθησε και το ξέχασε. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν πρόκειται σε αυτήν την περίπτωση για Déjà vu.


Παρ’όλα αυτά, και επειδή πρόκειται για ένα βίωμα απολύτως υποκειμενικό, το οποίο, όπως ακριβώς και οι αναμνήσεις, δύσκολα διαπιστώνεται, αποδεικνύεται, μετριέται και καταγράφεται, παρέμεινε στο περιθώριο του επιστημονικού ενδιαφέροντος για πολλές δεκαετίες. Το Déjà vu ερμηνεύτηκε (και ερμηνεύεται) συχνά από παραψυχολογικές και μεταφυσικές θεωρήσεις ως απόδειξη της ύπαρξης προηγούμενης ζωής, επαφών με “άλλους κόσμους” και άλλα παρόμοια. Άνθρωποι που είχαν –ή ισχυρίζονταν ότι είχαν- συχνά τέτοιες εμπειρίες, συχνά τέτοιες εμπειρίες, συχνά θεωρούντο άνθρωποι με “ιδιαίτερες ικανότητες”, με πολύ οξυμένη διαίσθηση, με ενόραση και προφητικές ιδιότητες. Ατό το “παραψυχολογικό” στίγμα ήταν άλλος ένας λόγος που επί πολλές δεκαετίες η επιστήμη της ψυχολογίας δεν ασχολήθηκε περισσότερο με το φαινόμενο.


Νεότεροι ερευνητές, όμως, επανέφεραν το φαινόμενο Déjà vu στο επίκεντρο του επιστημονικού τους ενδιαφέροντος. Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον και αρκετά διαδεδομένο φαινόμενο της μνήμης το οποίο, αν το ερευνήσουμε, μπορεί να μάθουμε περισσότερα σχετικά με το πώς λειτουργεί η μνήμη μας. Κι αυτό γιατί, όποια κι αν είναι τελικά η σωστή εξήγηση του φαινομένου και είτε από την ψυχολογία είτε από την παραψυχολογία, το σίγουρο είναι πως πρόκειται για ένα δημιούργημα της μνήμης. Αυτό, μάλιστα, είναι ακόμα πιο βέβαιο αφότου καταρρίφθηκε η θεωρία που είχε τείνει να επικρατήσει –ότι, δηλαδή, πρόκειται για μία μικρή “ανωμαλία” στην οπτική λειτουργία, μία αναντιστοιχία της πρόσληψης οπτικών ερεθισμάτων από το ένα μάτι στο άλλο-, όταν διαπιστώθηκε ότι οι τυφλοί έχουν συχνά Déjà vu.


Ορισμένοι άνθρωποι δηλώνουν ότι έχουν Déjà vu και ταυτόχρονα την αίσθηση ότι έχουν ξαναβιώσει τη στιγμή και ξέρουν τι θα συμβεί αμέσως μετά. Αν και δεν έχει επιβεβαιωθεί, πάντως οι επιστήμονες διαχωρίζουν το προαίσθημα (αν υπάρχει) από το Déjà vu. Η διαφορά είναι ότι το Déjà vu βιώνεται ταυτόχρονα με αυτό που μας συμβαίνει και όχι πριν. Παρ’όλα αυτά, επειδή είναι τόσο αιφνιδιαστική η αίσθηση του “γνωρίζω αυτή τη στιγμή”, εκ των υστέρων το ερμηνεύουμε σαν να ξέραμε τι πρόκειται να συμβεί. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Στο Déjà vu είναι σαν, μέσα σε αυτό το σύντομο διάστημα των δευτερολέπτων, να παρατηρούμε σαν σε ταινία αυτά που γίνονται και να “τσεκάρουμε” : Κι αυτό μου είναι γνώριμο, κι αυτό το έχω ξαναδεί.


ΔΥΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ


Οι θεωρίες που επιχειρούν να εξηγήσουν το φαινόμενο είναι πολλές και έχουν αρκετά κοινά στοιχεία. Θα αναφερθούμε σε δύο, τις πιο ενδιαφέρουσες κατά την αποψη μας. Ούτως ή άλλως, όλες αφήνουν ερωτηματικά και δεν καταφέρνουν απόλυτα να δώσουν μία πλήρη και απόλυτα πειστική εξήγηση.


Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ “ΟΛΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ”


Ο ολλανδός ψυχίατρος H. Sno προτείνει την ιδέα ότι οι αναμνήσεις είναι σαν ολογράμματα, που σημαίνει ότι μπορεί κανείς να αναπλάσει την τρισδιάστατη εικόνα κάθε επιμέρους στοιχείου μιας ανάμνησης. Το Déjà vu, λοιπόν, κατά την άποψή του, συμβαίνει όταν κάποια λεπτομέρεια στο περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε εκείνη τη στιγμή ( μια εικόνα, ένας ήχος, μια οσμή κλπ.) είναι παρόμοια με ένα απομεινάρι μιας (θαμμένης) ανάμνησής μας και ο εγκέφαλός μας ξαναφτιάχνει μία ολόκληρη σκηνή από αυτό το απειροελάχιστο στοιχείο, δημιουργώντας έτσι την αίσθηση του γνώριμου. Για παράδειγμα, πηγαίνετε μία βόλτα με τον παλιό σκαραβαίο ενός φίλου και ξαφνικά έχετε την αίσθηση του Déjà vu, χωρίς να θυμάστε ότι και ο θείος σας είχε ένα τέτοιο αυτοκίνητο στο οποίο είχατε μπει όταν ήσασταν πολύ μικρό παιδί. Μικροπράγματα, όπως η μυρωδιά της μηχανής ή η αίσθηση του καθίσματος, μπορούν να αναπλάσουν αναμνήσεις που ούτε ξέραμε ότι είχαμε ούτε μπορούμε συνειδητά να ανακαλέσουμε.


Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ “KINHTOY”


Ο αμερικανός ερευνητής δρ. Alan Brown πρότεινε τη θεωρία του “κινητού” ή αλλιώς της “διχασμένης προσοχής”. Σε πειράματα που έκανε, έδειξε ότι, όταν είμαστε απορροφημένοι από κάτι (σαν να μιλάμε στο κινητό), προσλαμβάνουμε όσα συμβαίνουν γύρω μας χωρίς να το καταγράφουμε συνειδητά. Όταν είμαστε ξανά σε θέση να εστιάσουμε την προσοχή μας σε αυτό που κάνουμε, αυτά που βλέπουμε γύρω μας μας φαίνονται γνώριμα, ενώ γνωρίζουμε ότι δεν τα έχουμε “δει”. Με αυτό το σκεπτικό, φαίνεται λογικό ότι μπορεί να μπαίνουμε σε έναν καινούργιο χώρο όντας απορροφημένοι, π.χ. από μία συνομιλία, μία σκάψη ή κάτι άλλο, και ξαφνικά να έχουμε Déjà vu. Τι συμβαίνει : Πριν καν κοιτάξουμε το χώρο, ο εγκέφαλός μας έχει καταγράψει τα ερεθίσματα και μετά από κλάσματα δευτερολέπτου που κοιτάμε πραγματικά έχουμε την αίσθηση ότι μας είναι όλα γνώριμα. Κάπως έτσι, άλλωστε, λειτουργεί και η διαίσθηση : Βασίζεται σε γνώση και εμπειρίες, τις οποίες ο εγκέφαλός μας διαρκώς αφομοιώνει, χωρίς όμως να τις καταγράφουμε συνειδητά και να μπορούμε να τις εξηγήσουμε ή να τις ανακαλέσουμε.


Το Déjà vu προτιμά κάποιους ανθρώπους;


Έχουν άραγε όλοι οι άνθρωποι Déjà vu; Αν όχι, τότε πόσοι και ποιοι; Όπως μας λένε σχετικές μελέτες, περίπου 60% των ανθρώπων δηλώνει ότι είχε ή έχει βιώσει Déjà vu, κάποιοι συχνά, περίπου μία φορά το μήνα, άλλοι σπανιότερα και μεμονωμένα. Πάντως, τα ποσοστά είναι υψηλότερα στις ηλικίες μεταξύ 15 και 25 ετών, ενώ οι περισσότεροι συμφωνούν ότι με την ηλικία το φαινόμενο μειώνεται. Το ενδιαφέρον είναι ότι, αν και δεν επιβεβαιώνονται οι προφητικές ικανότητες ή το “τρίτο μάτι” σε ανθρώπους που έχουν συχνά Déjà vu, πάντως φαίνεται πως ορισμένες ομάδες ανθρώπων όπως αυτοί που ταξιδεύουν συχνότερα, αυτοί με υψηλότερο βιοτικό ή μορφωτικό επίπεδο, έχουν συχνότερα Déjà vu από άλλους. Επίσης, η πλούσια φαντασία, η ευρύτητα πνεύματος και η ικανότητα να θυμάται κανείς τα όνειρά του είναι χαρακτηριστικά ανθρώπων που δηλώνουν πως έχουν βιώματα Déjà vu. Ίσως, όμως, αυτό απλώς να σημαίνει ότι όσο πιο ανοιχτόμυαλος και ευφάνταστος είναι κανείς, τόσο πιο εύκολα μιλά για κάτι που θεωρείται παράξενο ή ανεξήγητο.

Λουίζα Βογιατζάκη, Συμβουλευτική Ψυχολόγος, για το περιοδικό Vita, τεύχος Σεπτεμβρίου.